znów na chwila dała się zmiana przynależności państwowej.

I Prusacy, którzy wrócili do osiedla w produkcie postanowień Kongresu Wiedeńskiego (1815), rozbudowali nawet umocnienia obronne wokół Torunia. Był się on nadgraniczną twierdzą pruską. Zatrzymało toż opcja rozwoju dużego miasta. Tylko w nieznanym zwolnieniu od stanu umocnień wyrabiać się rozpoczęły nowe przedmieścia - robotnicze Mokre, Bydgoskie, Jakubskie oraz Modne Przedmieście Chełmińskie. Przed połową XIX w. nie zrobiły one przecież stanu zaludnienia sprzed spalenia w 1812 r. Zachowywały się i znacznie złe powody dla rozwoju handlu toruńskiego, jaki nosił co znacznie lokalny zasięg.

Bardzo dokładnie przenikały do centra najważniejsze osiągnięcia cywilizacji technicznej. Pierwszą możliwość strzelaną do Grudziądza wybudowano w 1828 r., połączenie telegraficzne z Berlinem zostało zawarte w 1855 r., w 1859 r. zbudowano gazownię miejską, idealne połączenie kolejowe (z Bydgoszczą) miasto odebrało w 1861 r., w 1899 r. ruszyła elektrownia a główna grupa tramwaju elektrycznego. Fakty te, narastające zwłaszcza po 1850 r. w środek szybki, stworzyły odpowiedniejsze powody dla rozwoju demograficznego i oszczędnego Torunia. Zanim jednak dotarło do obecnego zwrotu zostawił on mocno zdystansowany pod bieżącym motywem przez bliską Bydgoszcz i Grudziądz.

Niebagatelne zadanie dla wielkiego utworzenia się miasta była opinia o odizolowaniu z niego umocnień fortecznych. Korzystna dla Prus walka z Francją oraz odebrane w jej efektu olbrzymie kontrybucje zostały użyte m.in. na rozbudowę systemu obronnego zjednoczonych Niemiec. Opinia ta wyzwoliła się również na dziejach Torunia, uznanego za twierdzę klasy pierwszej. W latach 1878-1892 zbudowano cały pierścień nowych fortyfikacji zewnętrznych, na jakie sporządzało się 7 fortów głównych, 6 pośrednich, duża bateria artylerii oraz schrony dla piechoty i artylerii na międzypolach. Znaczenie centralne i ekonomiczne miasta wzrosło i po postawieniu w 1873 r. mostu kolejowego na ścieżce Berlin - Wystruć, będącej najpraktyczniejszym połączeniem kolejowym centralnych Niemiec z Prusami Wschodnimi.

Na wniosek odizolowania z centra, i wtedy likwidacji wewnętrznego pasa fortyfikacji,

przylegającego dokładnie do murów starówki, możliwe się stało zabudowanie samych przez wojsko terenów. Zaistniało na owym zakresie wiele domów wojskowych i widocznych, m.in. kościół garnizonowy (dokonany w latach 1894-1897), teatr miejski (1903-1904), nowa siedziba banku przy obecnym pl. Rapackiego (1906), budynek Szkoły Przemysłowej (obecne Collegium Maius UMK, 1907). W 1906 r. przyłączono do Torunia gminę Mokre, która zawierała w owym terminie ok. 12 tysięcy ludzi, głównie polskich pracowników, których zdjęła do Torunia możliwość nabycia pracy przy rozbudowie fortyfikacji. W latach 1861 - 1906 liczba ludzi Torunia wzrosła z ok. 14 do ok. 33 tysięcy ludzi, natomiast po uruchomieniu Mokrego do jeszcze 40 tysięcy ludzi. Po raz ważny z ponad wieku przyszedł po 1861 r. wzrost liczby mistrzów (w latach 1867-1900 ich pierwsza wzrosła z 195 do 540 mistrzów). Poszerzać się te zaczął swój przemysł - powstała fabryka maszyn rolniczych E. Drewitz, rozwinęły się fabryki pierników (m.in. firma Weese).

Wzrost przemysłowy oraz demograficzny miasta wpłynął oraz na funkcjonowanie życia ogólnego i głębokiego w Toruniu. Za początek dziewiętnastowiecznego ożywienia zainteresowań szkołą można dopuścić danie w 1842 r. Historii Torunia autorstwa J.E. Wernicke. W niniejszym pojedynczym roku podjęła pracę drukarnia Ernsta Lambecka, który dawał więcej pozycje w stylu polskim, m.in. pierwsze oficjalne wydanie nasze "Pana Tadeusza" A. Mickiewicza (1859). W 1853 r. powstało i środowisko naukowe "Coppernicus-Verein für Kunst und Wissenschaft zu Thorn", które dodało się do funkcjonowania zainteresowania historią miasta. Wśród uczestników tego środowiska odnaleźli się m.in. nadburmistrz Torunia Georg Bender (1848-1924), wieloletni poseł do sejmu pruskiego, nadburmsitrz Torunia w latach 1888-1891, natomiast przy obecnym naukowiec historii miasta, i również najdoskonalszy chyba historyk Torunia narodowości niemieckiej Artur Semrau (1862-1940).

Na wstępie XX w. trafiło do zwiększenia konfliktu narodowego między Niemcami i Polakami.

Mimo zaniku naszych centrów inteligenckich po 1793 r., w dodatkowej połówce XIX w. Toruń szedł się ośrodkiem naszego związku społecznego. Połączone zatem stanowiło przede każdym z faktem przeniesienia tu w spokoju 1866 r. redakcji najistotniejszej w Prusach Zachodnich lokalnej "Gazety Toruńskiej" - podstawowy jej rozmiar przedstawił się w drukarni Józefa Buszczyńskiego 1 I 1867. Kolejną znacznie istotną dla Polaków firmą powiązaną z osiedlem było specjalistyczne 16 grudnia 1875 r. Środowisko Naukowe, grupujące przede całym własnych właścicieli i kler katolicki z Prus Zachodnich. Na jego czele w latach 1897-1914 stał ks. Stanisław Kujot, wybitny badacz przeszłości Pomorza.

Przydały się do obecnego funkcjonowania tzw. hakaty (Ostmarkverein) oraz ustawa o stowarzyszeniach, w jakiej zakazano używania języka polskiego na oficjalnych zebraniach publicznych. Tuż przed atakiem I kampanii światowej (1910) miasto miało 46 tysięcy ludzi, w aktualnym 55-60% Niemców, 38-43% Polaków a ok. 2% Żydów.

W rezultatu przegranej kampanii dodatkowo na rzeki decyzji traktatu wersalskiego Toruń ponownie ujawnił się w skalach terytoria polskiego. 18 stycznia 1920 r. do centrum wkroczyły oddziały polskiej Dywizji Pomorskiej. Dwa dni później przyszedł do Torunia pierwszy wojewoda pomorski - Stefan Łaszewski (mianowany szybko w X 1919 r.). Toruń stawał się tymże pojedynczym stolicą rozległego województwa tworzącego swym zasięgiem przypadłą Polsce część dawnych Prus Zachodnich. Inne prace administracyjne wymusiły zmianę nastroju gospodarczego miasta. Z przedwojennej twierdzy obracało się ono spokojnie w nowy ośrodek administracyjny oraz środowisko bycia kulturalnego. W stopniu prezydentury Antoniego Bolta (1924-1936) wytworzono w Toruniu modernizacji połączeń transportowych oraz zaczęto budowę nowoczesnego miastem. Po 1928 r. wzniesiono m.in. gmach Urzędu Wojewódzkiego Pomorskiego (od 1933 r. Dyrekcja Okręgowa Kolei Państwowych), Dyrekcję Lasów Państwowych, klasztor i juwenium redemptorystów na Bielanach, maszt oraz obiekt rozgłośni Polskiego Radia. W 1934 r. Toruń otrzymał nowy most drogowy, łączący miasto z Podgórzem. Liczba ludzi miasta wzrosła w latach 1920-1939 z 37 do 79 tysięcy. Doskonalił się i przemysł - działały nadal fabryki pierników, spośród jakich najpełniejsza Gustava Weesego została przyjęta w 1939 r. przez Związek Spółdzielni Spożywców "Społem". W 1932 r. uruchomiono największy dom produkcyjny Torunia - Belgijsko-Polskie Zakłady Chemiczne "Polchem" SA, w jakich rozpoczęto pracę kwasu siarkowego i nawozów fosforowych. Przedstawiało się te istnienie prawdziwe oraz ogólne. W 1925 r. powstał Instytut Bałtycki, jaki siedział się wkrótce ważnym instytutem badań pomorzoznawczych w regionie. W 1936 r. przekazano jego stolicę do Gdyni. W 1923 r. otworzono dużą bibliotekę naukową - Książnicę Miejską, która zdjęła na właściwość, lub w strategii depozytu, rozproszone dotąd zbiory starodruków i sztuk naukowych. Szczególnie aktualną osobę przedstawiał w jedzeniu kulturalnym miasta teatr, w jakim w latach 1920-1939 wystawiono łącznie ok. 700 sztuk.

Ten bliski termin intensywnego wzroście miasta stał przejęty działaniami wojennymi.

 7 września 1939 r. do centra wkroczyły oddziały Wehrmachtu. 16 i 17 października 1939 r. niemieckie władze policyjne wykonały pierwszych, masowych aresztowań wśród ludności polskiej, głównie wyobraźni oraz kadry urzędniczej. Stanowili oni inspirowani do Fortu VII, jaki pozostawał się centralnym więzieniem dla Polaków z centrum oraz przestrzeni. Uwięziono łącznie ok. 1200 osób. Spośród nich w czasie 28 X - 6 XII 1939 r. stracono w natłoku Barbarka ok. 500 osób. Do marca 1941 r. wysiedlono z Torunia ok. 5000 Polaków. Również na jesieni 1939 r. Niemcy wywieźli do Jednostek ostania grupę Żydów toruńskich. Innych w centrum Polaków władze niemieckie nakłaniały do wzięcia niemieckiej listy narodowej. Żywioł niemiecki został jeszcze wzmocniony przybyszami z Europy Dalekiej i krajów Rzeszy - ogółem ulokowano w Toruniu do upadku 1944 r. ok. 16 tysięcy Niemców.

Okupacja niemiecka oddała się 1 lutego 1945 r. Ostatniego dnia, na siedzenie przenikających się w toku Bydgoszczy oddziałów niemieckich, wstąpiły do centrum oddziały wojsk radzieckich. Wkrótce też stworzono administrację polską. Jedyną spośród wczesnych decyzji administracyjnych Rządu Tymczasowego wobec Torunia, organizowaną przez PPR, było przejście siedzibie województwa pomorskiego z "inteligenckiego" Torunia do "robotniczej" Bydgoszczy (2 marca 1945). Miasto uzyskało jednak szybko nagrodę za naszą degradację w kolejności administracyjnej kraju. Napływ do Torunia repatriowanych ze wschodu panów z Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie i wcześniejsze działania przyjęte przez małe środowiska kulturalne, sprawiły do rozpoczęcia idei wytworzenia w Toruniu uniwersytetu. Pozostał on zupełnie uprawniony do utrzymania 24 sierpnia 1945 r. przez Prezydium Naszej Rady Narodowej. Pierwszym rektorem Uniwersytetu Mikołaja Kopernika mianowano historyka prof. Ludwika Kolankowskiego. W procesu bliskiej ponad sześćdziesięcioletniej historii szkoła ta wyrosła na jednorazowy spośród najaktualniejszych ośrodków głębokich oraz edukacyjnych w różnicy wszystkiego świata. Studiuje tu właśnie ponad 40 tysięcy studentów, pod względem prac naukowej UMK zajmuje niezwykłe miejsce wśród uniwersytetów polskich. W latach 1967-1973 toruńska uczelnia uzyskała nową bibliotekę, nowoczesne obiekty szkolne i mieszkalne dla uczni i budynek rektoratu w nowo wybudowanym miasteczku uniwersyteckim na Bielanach. Podstawa obecna stanowi do teraz rozbudowywana.

Pod względem społecznym lata powojenne nie były dla miasta korzystne

. Degradacja do rangi ośrodka powiatowego, przeniesienie licznych instytucji o zasięgu regionalnym do Bydgoszczy, zahamowały zarówno rozwój ekonomiczny, jak i kulturalny miasta. Tym niemniej dokonywał się w tej dziedzinie powolny postęp. W roku 1947 uruchomiono Toruńskie 

Zakłady Przemysłu Odzieżowego (obecnie "Torpo"), w roku nastepnym - Pomorskie Zakłady Wytwórcze Aparatury Niskiego Napięcia (obecnie "Apator"), a w latach 1950-1955 rozbudowywano i modernizowano istniejące już zakłady ("Polchem") oraz otwierano nowe (m.in. w 1951 r. otwarto Toruńskie Zakłady Materiałów Opatrunkowych). Przełom w tej dziedzinie nastąpił po 1960 r. Na mocy decyzji władz centralnych zlokalizowano w Toruniu dwa wielkie zakłady przemysłowe - Zakłady Włókien Chemicznych "Elana" (uruchomione w 1964 r.) i Toruńską Przędzalnię Czesankową "Merinotex" (1965). Rozwój przemysłu w latach sześćdziesiątych spowodował masowy napływ ludności z okolicy. Tylko w "Elanie" i "Merinotexie" zatrudnionych było w 1975 r. łącznie ok. 10 tysięcy pracowników.

Rozwój przemysłu spowodował przyspieszony wzrost demograficzny. Jeszcze w 1946 r. miasto liczyło zaledwie 68 tysięcy mieszkańców, w 1960 r. - 105 tysięcy, a obecnie już ponad 210 tysięcy. Napływ ludności wymusił też rozwój przestrzenny miasta. Spośród inwestycji budowlanych niewątpliwie największą była budowa osiedla "Rubinkowo", na którym mieszka obecnie około połowy mieszkańców miasta. Rozwijający się ośrodek otrzymał też nowy szpital (1971), elektrociepłownię, ujęcie wody pitnej na Drwęcy. Rozbudowano też sieć komunikacyjną (trasa przelotowa z Bydgoszczy do Gdańska, nowa linia tramwajowa Merinotex-Elana).

W 1975 r., na rezultat reformy administracyjnej kraju, Toruń

 ponownie był się siedzibą władz wojewódzkich. Jakość taż wprawdzie zaledwie w krótkim stopniu wpłynęła na odleglejszy wzrost miasta. Niezmiernie istotniejsze spośród ostatniego zakładu widzenia umieszczają się przemiany polityczne, jakie odbyły się w boku po 1989 r. W końca reformy samorządu lokalnego władze miasta uzyskały istotny pomysł na odleglejszy wzrost Torunia. W 1992 r. Toruń stawał się też, na miar decyzji papieża Jana Pawła II, siedzibą biskupstwa. W latach dziewięćdziesiątych miasto zaczęło odzyskiwać rangę ważnego ośrodka kulturalnego - okrzepły realizujące się w Toruniu międzynarodowe przeglądy udane i filmowe, wzrosła rola Torunia na karcie turystycznej boku oraz Europy. Swego stylu ukoronowaniem działań władz lokalnych w bieżącej branży jest fakt wpisania Torunia do katalogu Światowego Dziedzictwa Tradycje w grudniu 1997 r.

W roku 1999 zdobyła w działanie inna zmiana administracyjna kraju. Z aktualnych 49 województw utworzono 16, a Toruń i województwo toruńskie, wraz z bydgoskim i włocławskim, wkroczył w komplet województwa kujawsko-pomorskiego. W współczesnym systemie administracyjnym Toruń był się samą spośród dwóch stolic kraju, i naszą instytucję są tutaj jednostki samorządu województwa. Siedziba władz wojewódzkich władzy publicznej stwierdza się w Bydgoszczy.

7 czerwca 1999 roku stanowiło znaczenie którekolwiek spośród najaktualniejszych doświadczeń w bajki miasta - Toruń był Ojca Świętego Jana Pawła II, jaki na toruńskim Uniwersytecie spotkał się z rektorami każdych własnych szkół i należał w wysłanym na toruńskim lotnisku znaczeniu dla jeszcze 380 tysięcy wiernych.

W 2002 roku, w Toruniu - analogicznie kiedy we całych własnych gminach, ludzie po raz podstawowy w sprawy odrodzonego samorządu wybierali prezydenta centrum w zestawach bezpośrednich. W bezpośrdnim wyborze prezydentem miasta stał Michał Zaleski.

ULICA SUKIENNICZA

Mieszkańcami trasie byli raczej rzemieślnicy zatrudniający się sukiennictwem. Godziny bzy z czynności tkwiliśmy oni łatwo w będącej tu niegdyś gospodzie zwanej Gospodą Zjednoczonych Cechów (nr 20). Ten pełen barokowy budynek uważa na marka gospody także wśród innych rzemieślników Innego Centrum.
W sąsiedztwu (nr 22), w minimalnej kamienicy gotyckiej, przekształconej w XIX w., żył w latach 1854-1870 znany artysta niemiecki Bogumił Goltz (1801-1870).
Obchodzący stanowi plus będący przy dobrze wzięty dom późnogotycki (nr 26) ze zrekonstruowaną fasadą piętnastowieczną.


ULICA SZPITALNA
Jej marka pochodzi z będącego tutaj siedzibę (nr 4) z jakiś 1300 r. aż do finału lat czterdziestych naszego stulecia katolickiego szpitala (przytułku) św. Jakuba, przekształconego wtedy na Budynek Starców. Stanowił aktualne pierwotnie budynek gotycki, zamieniony później na bycia. Na elewacji przytułku we wnęce umieszczono ekspresyjny krucyfiks z podstawowej części XV w., który ustrzegł się aż do dnia dzisiejszego. Na narożnej kamienicy (nr 10) widzi się tabela z znakiem rodziny Krzysztofa Jarcka i chwilą 1724 r.

ULICA ŚLUSARSKA
Wskazywana była wtedy Rycerską, i później Krzyżacką. W jednopiętrowym barokowym domu (nr 4), ozdobionym studiowaną w metalu wywieszką, zawiera się z momentu międzywojennego popularny z kowalstwa delikatnego w Toruniu Zakład Ślusarski Winiarskiego.

ULICA WIELKIE GARBARY

Analogicznie jak droga Małe Garbary, pełna stara w średniowieczu często poprzez fachowców wspierających się z garbowania skóry. W latach 1891-1920 nazywana stanowiła zaledwie ulicą Garbary, ponieważ Małe Garbary miały to imię Strobanda.

Po zburzeniu pałacu w 1454 r. i zawarciu międzymurza w teren Innego Centra działki budowlane przy obecnej drodze zostały powiększone tylko kosztem międzymurza. Kiedyś w dalekich kamienicach rozbudowane zostały trakty tylne, bądź także na ich zapleczu stawiano inne lokum.
W paru gotyckich i udoskonalonych w XVI w. kamienicach (nr 7) dano w wieku XVII trzy nowe szpitaliki (przytułki). Początkowo stary toż maszyny charytatywne, lecz w 1842 r. przejęte stały przez cywilizacja także oddały motyw małemu szpitalowi (na blisko 30 osób), jaki trwał także niemal w czasie międzywojennym. Odnowione dokładnie w 1993 r. są już potrzebom Pomorskiego Banku Kredytowego.

Wzniesiony koło w 1867 r. budynek szkolny (nr 9) oddany pozostawił w 1893 r. średniej szkole żeńskiej, przesadzonej z przyszłej Ekonomii (ul. Piekary 49). Włączająca się tu już Szkoła Podstawowa nr l odebrała w 1976 r. imię Uczestników Strajku Szkolnego 1906-1907. Nad frontowymi elewacjami znane są terakotowe rzeźby herbów Dojrzałego także Kolejnego Centra Torunia.
Pobliski mały spichlerz barokowy (nr 10) wypełniał swoją wartość dalej w momencie międzywojennym, a już wypełnia go Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna w Toruniu, Oddział Oświaty Zdrowotnej.
Odróżniająca się trzykondygnacyjna kamienica gotycka (nr 11), o formie ryglowej, wzniesiona przeżyłam w następnej połówce XV wieku na pas dawnego międzymurza. Pierwotnie była jednopiętrowa, ale rozbudowana w kluczowej części XVI w. otrzymała murowany trakt tylny i tworzone stropy. Zmiana elewacji frontowej na całkiem murowaną nastąpiła około 1800 r. Wskutek modernizacji zakończonych w XIX i XX w. kamienica zatraciła pierwotny układ przestrzenny, jednak w 1993 r. odzyskała poprzedni wygląd. W intensywnej sieni na dole odkryto spod tynku małe nisze ze średniowiecznymi malowidłami figuralnymi i przywrócono galeryjkę (wiszącą izdebkę), jak i trakt tylny, w jakim na pierwotnym piętrze podziwiać można dobrze malowane stropy. Obecnie kryje się tutaj Pomorski Bank Kredytowy.
Przy obecnej trasy zatrzymała się i ładna secesyjna kamienica z balkonami (nr 17) i znaczny narożny budynek (nr 18), w jakim szybko w 1903 r. funkcjonowała luksusowa kawiarnia.

Środowisko Badawcze w Toruniu

Najbardziej typowy oraz angażujący historycznie obiekt tej drodze wzniesiony pozostał w 1882 r. na konieczności przewidzianego w 1875 r. polskiego Środowiska Badawczego w Toruniu (w projekcie TNT), jego systemów muzealnych i biblioteki. Dom tenże szedł się z przodzie środowisku bycia społecznego Polaków, oraz nasz hotel, konserwacja a ciężka sala zgromadzeń umożliwiały tworzenie różnych imprez kulturalnych, łatwych i patriotycznych. W latach liczbie wojny powszechnej w biurowcu kryło się 12 różnych kół oraz trzy największe biblioteki polskie.

Z przodzie bycia TNT rozwijało także sterowało badania naukowe, jakich obiektem było doświadczenie oraz wprowadzanie przeszłości Torunia a wszelkiego obszaru pomorskiego. Zainicjowane wówczas serie wydawnicze "Roczników TNT' (od 1878 r.) i "Fontes" (od 1897 r.) i czasopismo "Zapiski TNT" (od 1908 r.) drukowane są do rzeczywistość także sprawiają powodzeniem wśród historyków.
W 1923 r. w biurowcu TNT ulokowano Książnicę Miejską, powstałą z zestawienia księgozbioru naukowego TNT też pozostałych najważniejszych bibliotek toruńskich. Z zabiegu miejsca zbiory muzealne przeniesione przetrwały w 1929 r. do Muzeum Publicznego w Ratuszu Staromiejskim. Podczas wojnie niemieckiej we wrześniu 1939 r. Towarzystwo zostało zwolnione, jednak teraz w 1945 r. wznowiło własną kampania.

Po odliczeniu w 1973 r. Książnicy Miejskiej do niedawnego obiektu (przy ul. Słowackiego nr 8), zrealizowano w latach 1974-1980 generalny remont domu. Odebrał on wtedy dawny projekt wnętrz zgodnie z oryginalną salą zgromadzeń, której wygląd nawiązuje do fonii klasycystycznych. Na pozie budynku wmurowano tablicę upamiętniającą zasługi dra med. Ottona Steinborna (1868-1936), pierwszego komisarycznego prezydenta Torunia w poziomie międzywojennym.

ULICA ZAUŁEK PROSOWY
Stanowi ostatnie szybka trasa odchodząca z Mostu Paulińskiego do ul. Wysokiej. Osiągający się tu neogotycki budynek (nr 2), narożny z ul. Strumykową, wzniesiony pozostał w 1855 r. na sprawy Gimnazjum Toruńskiego, zawierającego się najpierw w zabudowaniach pofranciszkańskich, i potem w pałacu Ekonomii (ul. Piekary 49). W 1879 r. gimnazjum zostało upaństwowione i następny miało nazwę Gimnazjum Duże z Gimnazjum Istotnym w Toruniu. W 1884 r. polscy uczniowie gimnazjum utworzyli tajna, organizację filomacką (późniejsze Otoczenie im. Tomasza Zana), jakiej działaniem było inspirowanie naszej świadomości swej. W 1928 r. szkoła otrzymała imię Mikołaj Kopernika i dzisiaj jak Również Liceum Ogólnokształcące kontynuuje wielowiekowe cywilizacje oraz pasie się jeszcze wielkim znaczeniem mieszkańców Torunia.